Adam Gołębiowski

U początków  ruchu sokolego w Zagłębiu Dąbrowskim

19 sierpnia 1906 r. w Oświęcimiu odbył się zlot okręgu VI (śląskiego) Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Było to wydarzenie o szczególnym znaczeniu dla rodzących się w tym czasie w Zagłębiu Dąbrowskim oraz innych częściach Królestwa Polskiego struktur Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” — organizacji tradycyjnie ciążącej ku prawej stronie ówczesnej sceny politycznej. Niebagatelny wpływ na ten proces miała klęska Rosji w wojnie z Japonią i wywołane tym faktem wydarzenia rewolucji 1905 r. i co z tego wynika, osłabienie struktur państwowych Cesarstwa Rosyjskiego skutkujące czasową uległością zaborcy wobec społeczeństwa polskiego. Celami ruchu sokolego  było wychowanie patriotyczne w duchu narodowym i katolickim oraz dbanie o tężyznę fizyczną pokoleń Polaków w oczekiwaniu na upragniony moment stanięcia do walki z bronią w ręku o wolność Ojczyzny. Prekursorem zaszczepienia idei sokolej w regionie o bardzo specyficznej strukturze społecznej, charakteryzującej się znacznym udziałem tzw. klasy robotniczej, był wybitny syn tej ziemi, dąbrowianin Kazimierz Srokowski (ur. 4 marca 1864 r., zm. 22 maja 1924 r.)¹. Działo się to niejako wbrew kształtującemu się wówczas stereotypowi tego regionu jako matecznika ruchów lewicowych i zwanego z tej przyczyny Czerwonym Zagłębiem.  To właśnie z inicjatywy Srokowskiego 24 grudnia 1905 r. powstało pierwsze gniazdo w Dąbrowie (obecnie Dąbrowa Górnicza). W ślad za tą inicjatywą powołano do życia gniazdo Sosnowiec, a nieco później m.in. gniazda: Będzin, Grodziec, Czeladź, Niwka, Niemce, Strzemieszyce, Zagórze, Zawiercie, Ząbkowice, Olkusz i Bolesław. Srokowski, który wcześniej stworzył regulaminy i sformułował wskazówki organizacyjne, objął funkcję prezesa w nowo utworzonym okręgu II (Zagłębia Dąbrowskiego) Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Królestwie Polskim².

Kazimierz Srokowski w mundurze sokolim.
Źródło: „Raptularz Kulturalny ” nr 1 z 2005 r.; z zasobów Śląskiej Biblioteki Cyfrowej.

Dzięki przychylności śląskich sokołów oświęcimski zlot był pierwszą tak poważną okazją dla zagłębiowskich druhów do zaprezentowania się szerszej publiczności. Ślązacy wielokrotnie wcześniej, a także później byli zmuszeni do organizowania swoich zlotów poza granicami państwa niemieckiego w przygranicznych miejscowościach Galicji Zachodniej m.in. w specjalnie w tym celu nabytej posiadłości Adama Postracha w Jęzorze³ — dzisiejszej dzielnicy Sosnowca. Gospodarze wystosowali zaproszenie do udziału w wydarzeniu zorganizowanym w zaborze austriackim cieszącym się, w odróżnieniu od pozostałych ziem polskich, swobodami politycznymi. W piśmie tym czytamy:
Spełniamy miły obowiązek proszenia Druhów na zlot okręgu naszego, który odbędzie się w niedzielę dnia 19 sierpnia r. b. w Oświęcimiu. Serca nasze przepełnione są już teraz radością, że po raz pierwszy, jak nie wątpimy, ujrzymy w gronie naszem najmłodszą, a nam tak drogą latorośl Sokolstwa Polskiego. Cieszylibyśmy się bardzo, gdybyście, Druhowie, nie tylko przybyli, ale wzięli również udział w ćwiczeniach. Zlot urządzić musimy po za granicami państwa Niemieckiego, ponieważ u nas, w państwie „porządku i bojaźni Bożej“, jak prusacy sami o sobie lubią wyrażać się, zlotów naszych urządzać nie możemy, gdyż prusacy nie pozwolą nam na to“⁴.

Członkowie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Zagłębia Dąbrowskiego podczas oświęcimskiego zlotu  z prezesem okręgu Kazimierzem Srokowskim na czele (w pierwszym rzędzie w środku).
Źródło:  „Sokół” nr 5 z 1 października 1906 r.; z archiwum rodzinnego Pani Agnieszki Michalskiej.

W przededniu zlotu w godzinach wieczornych do Oświęcimia zaczęli przybywać sokoli z Zagłębia Dąbrowskiego, licząc na możliwość noclegu, o który niezawodnie zadbali miejscowi działacze Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Rankiem dnia następnego zorganizowany na tutejszym dworcu kolejowym punkt zborny tętnił życiem. Niezliczone rzesze gości przybyłych pociągami z różnych stron, w tym z wszystkich trzech zaborów, witane były przy akompaniamencie dwóch orkiestr — miejscowej i krakowskiej.   Po sformowaniu pochodu w kolumny czwórkowe  uczestnicy wydarzenia przemaszerowali w kierunku zamku, gdzie na ich cześć oddano salut powitalny z moździerzy. Po przejściu do pobliskiego kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zgromadzeni wzięli udział w uroczystej Mszy Świętej. Kolejnym punktem było oficjalne powitanie przez władze miejskie Oświęcimia, które odbyło się w rynku przed ratuszem. Tutaj też w imieniu organizatorów podziękowania złożył prezes okręgu śląskiego Sokoła. Po kilkukrotnym przedefilowaniu wokół głównego placu miasta udano się na miejscowy obiekt sportowy, gdzie odbyły się treningi i ćwiczenia przed oficjalnymi zawodami. Podczas uroczystego obiadu przedstawiciele TG „Sokół” m.in. z Dąbrowy i Sosnowca  wygłosili szereg przemówień, w których wyrazili […] doniosłość idei sokolskich, mających na celu duchowe i fizyczne odrodzenie społeczeństwa polskiego, oraz jedność Polaków ze wszystkich ziem dawnej Polski.
W godzinach popołudniowych na boisku sportowym odbyły się zawody, obserwowane przez kilka tysięcy widzów, a także grono oficjeli z posłem do pruskiego parlamentu, członkiem Sokoła Wojciechem Korfantym na czele.  Drużyna składająca się z ponad setki druhów reprezentująca Zagłębie Dąbrowskie  wykonała pokaz ćwiczeń, w skład których weszły: […]  pochód ozdobny oraz pięć obrazów ćwiczeń wolnych. Pokaz zyskał duże uznanie zarówno wśród publiczności, jak i grona sędziowskiego.
Na zakończenie zlotu rozdano nagrody zwycięzcom zmagań sportowych. Część uczestników udała się w drogę powrotną do swoich domów. Ci, którzy zdecydowali się pozostać do dnia następnego, wzięli udział w oficjalnej kolacji. Wygłoszono tu  kilka podniosłych przemówień, w których śląscy sokoli dali wyraz […] gorącej miłości do wiary, języka i ziemi ojczystej pomimo ucisku i prześladowań, jakich ludność Śląska od swych prześladowców doznaje⁵.

Tabela przedstawiająca  statystyki dotyczące liczby uczestników oświęcimskiego zlotu  reprezentujących Królestwo Polskie, ze szczególnym uwzględnieniem druhów pochodzących z gniazd TG „Sokół” w Zagłębiu Dąbrowskim.
Źródło:   „Sokół” nr 5 z 1 października 1906 r.; z archiwum rodzinnego Pani Agnieszki Michalskiej.

Niestety okres jawnej działalności Sokoła trwał  krótko. Już w 1907 r. wszystkie struktury sokole w Królestwie Kongresowym zostały zdelegalizowane⁶. W to miejsce zaczęły powstawać gniazda w formie zakonspirowanej: Towarzystwo Gimnastyczne „Piechur” w Sosnowcu, Kółko Miłośników Gimnastyki w Czeladzi, Stowarzyszenie „Atleta” w Dąbrowie oraz Koło Sportowe w Niwce⁷.
Jak mocne były fundamenty organizacyjne stworzone przez Kazimierza Srokowskiego i jak dynamiczny był rozwój poszczególnych gniazd, niech świadczy fakt, iż Zagłębie Dąbrowskie uznawane jest przez wielu za najprężniej działający ośrodek sokolstwa polskiego w Kongresówce. Sam zaś założyciel dostąpił 2 kwietnia 1918 r., zapewne m.in. w uznaniu dotychczasowych zasług i talentów organizacyjnych, zaszczytnej funkcji prezesa Związku Sokoła Polskiego w byłym Królestwie Kongresowym, którą następnie złożył na ręce druha Bernarda Chrzanowskiego⁸ wybranego 13 kwietnia 1919 r. na przewodniczącego Komisji Międzyzwiązkowej⁹. Zadaniem tego gremium było przeprowadzenie procesu scaleniowego trzech organizacji sokolich, działających niegdyś w poszczególnych zaborach,  w jeden Związek Sokolstwa Polskiego, funkcjonujący następnie pod nazwą Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce.

Adres hołdowniczy dla Ignacego J. Paderewskiego od Związku Sokolstwa Polskiego z podpisem Kazimierza Srokowskiego.
Źródło: Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 75.

Podpis Kazimierza Srokowskiego widniejący na wyżej  prezentowanym dokumencie:
Kazimierz Srokowski prezes Sokoła Polskiego w b. Królestwie Kongresowym.

We wszystkich cytatach zastosowano pisownię oryginalną.

¹Kazimierz Srokowski Pierwszy Prezes Okręgowy Sokolstwa Zagłębia Dąbrowskiego. „1906 – 1936 JEDNODNIÓWKA JUBILEUSZOWA Towarzystwa Gimnastycznego »Sokół« w Czeladzi” 1936.
²Szkic historyczny Sokolstwa Zagłębia Dąbrowskiego. „1906 – 1936 JEDNODNIÓWKA JUBILEUSZOWA Towarzystwa Gimnastycznego »Sokół« w Czeladzi” 1936.
³Martyrologia Sokoła na Śląsku. „Sokół” 1929, nr 13.
⁴Święta Sokolskie. Zlot w Oświęcimiu okręgu VI-go (śląskiego) Sokołów polskich w państwie Niemieckiem. „Sokół” 1906, nr 5.
⁵Tamże
⁶Tow. „Piechór” w oświetleniu Ochrany Warszawskiej. „Kurjer Zagłębia” 1917, nr 106.
⁷Dzieje Gniazda Sokolego „Czeladź” w ogólnym zarysie.  „1906 – 1936 JEDNODNIÓWKA JUBILEUSZOWA Towarzystwa Gimnastycznego »Sokół« w Czeladzi” 1936.
⁸Kazimierz Srokowski Pierwszy Prezes Okręgowy Sokolstwa Zagłębia Dąbrowskiego. „1906 – 1936 JEDNODNIÓWKA JUBILEUSZOWA Towarzystwa Gimnastycznego »Sokół« w Czeladzi” 1936.
⁹Michał Terech, ZARYS DZIEJÓW SOKOLSTWA POLSKIEGO, Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, Warszawa 1932, s. 33.