Obraz zatytułowany Męczeństwo Kryspina i Kryspiniana; autor: Aert van den Bossche (1470-1505).
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

Dzisiaj, 25 października, Kościół katolicki obchodzi wspomnienie Świętych Męczenników Kryspina i Kryspiniana. Według wielowiekowej tradycji patronują oni m.in. szewcom i cholewkarzom. Warto przy tej okazji przypomnieć historię sosnowieckiego Cechu Szewców i Cholewkarzy, którego członkowie corocznie w trzydziestodwuletniej działalności swojej organizacji czcili podczas uroczystych nabożeństw świętych patronów.

---

Adam Gołębiowski

Historia Cechu Szewców i Cholewkarzy w Sosnowcu

W 1916 r. w Sosnowcu powstała Rada Rzemieślnicza z prezesem mistrzem piekarskim Adamem Królem na czele, skupiająca w swoim zarządzie przedstawicieli istniejących wówczas cechów branżowych^[1].W tym też czasie podejmowane były próby zrzeszania się w ramach grupy zawodowej miejscowych szewców, lecz dopiero 5 lutego 1918 r. Michał Wiatrowski i Adolf Dworakowski wnieśli do sosnowieckiego magistratu oficjalny wniosek o utworzenie Cechu Szewców. Na dzień 11 lutego tegoż roku zostało zwołane zebranie, które odbyło się pod przewodnictwem byłego prezydenta miasta Władysława Mrówczyńskiego w siedzibie Magistratu Miasta Sosnowca. Na historyczne obrady stawili się posiadający dyplomy mistrzowskie w swojej profesji: Jan Pawlak, Adolf Dworakowski, Antoni Zwolski, Kazimierz Wroński, Michał Wiatrowski, Jan Niziński, Antoni Milka, Henryk Domiez Tomasz Gwiazda i Stanisław Marek. Ten ostatni wkrótce objął kierowniczą funkcję starszego cechu.

Jedną z pierwszych inicjatyw nowo powstałej organizacji było podjęcie, 4 sierpnia tego roku, inicjatywy uczczenia 100. rocznicy śmierci szewca pułkownika Jana Kilińskiego, przypadającej na 28 stycznia 1919 r. Z tej okazji przygotowano i wystawiono sztukę teatralną poświęcona jego postaci^[2], a na zewnętrznej południowej ścianie kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (obecnie bazylika katedralna) wmurowano tablicę pamiątkową^[3], dłuta sosnowieckiego rzeźbiarza Gustawa de Martin, z popiersiem naszego bohatera narodowego umieszczonym w centralnym jej punkcie.

Tablica pamiątkowa upamiętniająca 100. rocznicę śmierci Jana Kilińskiego, autorstwa Gustawa de Martin, umieszczona na zewnętrznej południowej ścianie sosnowieckiej bazyliki katedralnej.
Fotografia wykonana przez autora 17 października 2021 r.

W międzyczasie, 22 września 1918 r. doszło do zmiany w kierownictwie — nowym starszym cechu został wybrany Michał Wiatrowski, który pełnił tę funkcję do 16 listopada 1919 r.^[4] Wtedy to został wybrany jego następca Adolf Dworakowski.

W 1919 r. istniejąca od trzech lat Rada Rzemieślnicza przekształciła się w Towarzystwo Rzemieślnicze, z mistrzem ślusarskim Józefem Kruszyńskim, jako prezesem na czele^[5]. W pracach nowo powstałej organizacji uczestniczył również cech zrzeszający przedstawicieli branży szewskiej.

18 lipca 1920 r. członkowie cechu, a także czeladnicy, którzy nie brali czynnego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej, opodatkowali się dobrowolnie, składając datki na rzecz formującej się w tym czasie pod dowództwem gen. Józefa Hallera Armii Ochotniczej w kwotach od 250 do 1000 marek polskich.

31 października 1920 r. zorganizowano kolejną zbiórkę środków pieniężnych. Zebrano wówczas dobrowolne ofiary w kwocie 19280 marek polskich na rzecz warszawskiego ochotniczego pułku piechoty im. Jana Kilińskiego, które następnie przekazano komitetowi specjalnie utworzonej na tę okoliczność fundacji^[6].

W niedzielę 29 października 1922 r. cech obchodził uroczystość swoich patronów świętych Kryspina i Kryspiniana^[7]. W tym dniu został poświęcony sztandar cechowy. Wydarzenie rozpoczęto w okolicy Teatru Zimowego (obecnie Teatr Zagłębia) zbiórką delegacji cechów szewskich z Warszawy, Krakowa, Lwowa, Lublina i całego Zagłębia Dąbrowskiego^[8]. W uformowanym barwnym pochodzie, który udał się do pobliskiego kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP maszerowali przy akompaniamencie orkiestry także członkowie zaprzyjaźnionych cechów, przedstawiciele prasy, instytucji kulturalnych i oświatowych, związków zawodowych oraz władz państwowych i komunalnych. Mszę Świętą w intencji cechu odprawił miejscowy prefekt ks. Józef Sobczyński, a kazanie wygłosił ks. prefekt Adam Opalski. Po zakończeniu Eucharystii aktu poświęcenia sztandaru dokonał proboszcz ks. szambelan Franciszek Ksawery Plenkiewicz, po czym uczestnicy uroczystości w ponownie uformowanym pochodzie powrócili do lokalu „Trocadero” usytuowanego w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby teatru^[9]. Tutaj uczestnicy wydarzenia wybrali na funkcję przewodniczącego obradom prezesa Towarzystwa Rzemieślniczego z Dąbrowy Górniczej Leopolda Jędrzejewskiego. Podpisano także akt poświęcenia chorągwi cechowej, a w jej drzewce wbito pamiątkowe gwoździe. W dalszej części wydano uroczysty obiad i wygłoszono kilkanaście referatów, a na zakończenie wykonano pamiątkową fotografię^[10].

30 lipca 1923 r. członkowie cechy złożyli ofiary pieniężne, a także darowizny w postaci złomu metali kolorowych na fundusz budowy pomnika Jana Kilińskiego w Warszawie.

20 stycznia 1924 r. podczas walnego zebrania uchwalono decyzję o założeniu z dniem 10 lutego tego roku kasy pogrzebowej z wpisowym w wysokości 2 zł i dwukrotnością tej kwoty jako składką roczną. Ponadto ustalono, że członkostwo w niej jest obligatoryjne.

W październiku 1926 r. została pozyskana za pośrednictwem Banku Zagłębia w Sosnowcu pożyczka państwowa, z której środki  posłużyły do finansowania bieżącej działalności rzemieślników.

15 grudnia 1927 r. dokonano podsumowania z niespełna dekady działalności cechu. W tym czasie w poczet mistrzów, po złożeniu egzaminu, włączono 130 osób. W szeregi czeladników przyjęto 161 osób. Rozpoczęto proces kształcenia 141 adeptów rzemiosła szewskiego. Uczczono także pamięć zmarłych członków cechu: Andrzeja Bąkiewicza, Stanisława Durko, Mikołaja Adamieckiego, Jana Tatarskiego, Jana Mądrzyka, Bronisława Sieradzkiego, Teodora Dziuka, Piotra Fuksa i Antoniego Sieradzkiego.

12 lutego 1928 r. cech świętował 10-lecie swojego istnienia. Z tej okazji w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP uroczystą Mszę Świętą sprawował ks. Józef Sobczyński. Po jej zakończeniu pochód ze sztandarami przemaszerował do Domu Ludowego mieszczącego się przy ul. Jasnej 26 (obecnie ul. Władysława Warneńczyka), gdzie wygłoszono szereg okolicznościowych przemówień. Na program artystyczny złożyły się: koncert chóru cechowego, pokaz sekcji scenicznej i występ orkiestry miejscowej Ochotniczej Straży Ogniowej pod batutą kapelmistrza B. Cupiała. Na zakończenie po uroczystym obiedzie odbyła się zabawa taneczna^[11].

3 lutego 1929 r. z inicjatywy cechu uczczono 110. rocznicę śmierci, najwybitniejszego wśród polskich szewców, Jana Kilińskiego. W tym dniu rano w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP odprawiona została Msza Święta, po czym w sali gimnastycznej pobliskiej Szkoły Powszechnej im. Ksawerego Praussa (obecnie Szkoła Podstawowa nr 4 im. Juliana Tuwima) odbyła się uroczysta akademia, podczas której głos zabrali: starosta będziński Józef Boxa, ks. proboszcz Franciszek Ksawery Plenkiewicz oraz redaktorzy lokalnej prasy: Tadeusz Opioła i Stefan Arnold. Na zakończenie odśpiewano Rotę, a następnie orkiestra odegrała hymn państwowy^[12].

2 sierpnia 1931 r. nastąpiła kolejna zmiana pełniącego funkcję starszego cechu — został nim ponownie Stanisław Marek^[13].

25 października tego roku tradycyjnie obchodzono uroczystość świętych patronów Kryspina i Kryspiniana. Tym razem miały wyjątkowy charakter, gdyż połączono je z jubileuszem 25-lecia pracy zawodowej jednego z założycieli i wieloletniego starszego cechu Adolfa Dworakowskiego. W kościele p.w. Świętej Barbary w Starym Sielcu — parafialnej świątyni dostojnego jubilata, w obecności delegacji zaprzyjaźnionych cechów, odprawiono z tej okazji Mszę Świętą, a po jej zakończeniu odbyło się okolicznościowe przyjęcie^[14].

W wyniku wyborów 4 lutego 1934 r. stery w cechu ponownie objął Adolf Dworakowski^[15]. Delegacje cechu uczestniczyły w wydarzeniach rangi państwowej. 18 maja 1935 r. w krakowskich uroczystościach pogrzebowych marszałka Józefa Piłsudskiego, a 19 kwietnia roku następnego w odsłonięciu pomnika Jana Kilińskiego w Warszawie^[16].

27 października 1935 r. był dniem kolejnych obchodów wspomnienia Świętych Męczenników Kościoła katolickiego  patronów szewców i cholewkarzy. Zbiórkę uczestników zarządzono przy siedzibie banku rzemieślniczego przy ul. Orlej 18 na Pogoni. Uroczyste nabożeństwo odbyło się w świątyni p.w. Świętego Tomasza Apostoła. Po jego zakończeniu powrócono na miejsce zbiórki, gdzie w lokalu banku rozpoczęła się akademia. Radca kieleckiej Izby Rzemieślniczej Władysław Mazur wygłosił referat dot. roli organizacji skupiających rzemieślników. Uczestnicy z inicjatywy prelegenta wydali następującą odezwę: [pisownia i interpunkcja oryginalna]

Zebranie polskich szewców, w dniu dorocznych uroczystości, zwraca się do społeczeństwa z apelem aby w imię dobra własnej Ojczyzny i jej dobrobytu nie popierało wyrobów fabryk zagranicznych, w dziale skórnym a w szczególności firmę „Bata”, spółkę czeską. Bracia-czesi prześladują polaków za Olzą i jedyną odpowiedzią ze strony szewców polskich jest wołanie do rodaków o niekupowanie w czeskiej firmie^[17].

W 1936 r. Towarzystwo Rzemieślnicze w Sosnowcu, w którego pracach uczestniczył również miejscowy Cech Szewców i Cholewkarzy, rozpoczął działalność pod nazwą Związku Rzemieślników Chrześcijan. Na czele nowej organizacji stanął Wojciech Bonczek^[18].

3 stycznia 1937 r. odbyło się walne zebranie cechu, podczas którego przyjęto sprawozdanie z działalności oraz bilans finansowy za rok poprzedni. Zgodnie z nowym statutem dokonano wyboru władz. W wyniku tajnego głosowania starszym cechu został ponownie Adolf Dworakowski, podstarszym Aleksander Kowalski, a członkami zarządu: Michał Zwolski, Józef Kubik, Mieczysław Janik, Tomasz Korgol, Władysław Korzycki i Władysław Kędzierski; do komisji rewizyjnej weszli: Bolesław Starostecki, Stefan Frączkiewicz i Jan Niziński^[19].

4 lutego 1937 r. starszym cechu po raz pierwszy został Aleksander Kowalski, który pozostał na tym stanowisku do 4 kwietnia roku następnego, gdy przewodnictwo w cechu po raz kolejny objął Adolf Dworakowski^[20].

W 1939 r. w obliczu zbliżającego zagrożenia militarnego ze strony Niemiec członkowie cechu wykazali się niemałą ofiarnością, składając datki w postaci pieniężnej i materialnej na Fundusz Obrony Narodowej oraz subskrybując Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej^[21].

Fotografia wykonana 12 marca 1939 r. przez sosnowiecki zakład fotograficzny Foto Lazar przedstawiająca Zarząd Cechu Szewców i Cholewkarzy w Sosnowcu.
Źródło: z archiwum rodzinnego autora.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Sosnowca 4 września 1939 r. początkowo działalność cechu była tolerowana. Ostatecznie 4 marca 1940 r. okupanci dokonali konfiskaty dokumentów i funduszy cechowych, co skutkowało zakończeniem oficjalnej działalności. Przez kolejne lata okupacji konspiracyjnie celebrowano wspomnienie świętych patronów Kryspina i Kryspiniana przypadające corocznie na dzień 25 października.

Krótko po wkroczeniu Armii Czerwonej do Sosnowca, jeszcze w styczniu 1945 r. reaktywowano działalność cechu, do czego w znacznej mierze przyczynił się Franciszek Szata, który wkrótce został jednogłośnie wybrany starszym cechu. Funkcję jego zastępcy powierzono Wincentemu Pogodzie, sekretarzem został Mieczysław Janik, a skarbnikiem Aleksander Kowalski^[22]. 27 maja członkowie cechu brali udział w uroczystym nabożeństwie, po którym w obecności władz państwowych i lokalnych zainaugurowano działalność Powiatowego Związku Cechów w Sosnowcu z Ludwikiem Piątkowskim na czele^[23].

Zaświadczenie z dnia 8 marca 1949 r. wydane przez Cech Szewców i Cholewkarzy w Sosnowcu z podpisem starszego cechu Franciszka Szaty oraz odciskiem pieczęci cechowej.
Źródło: z archiwum rodzinnego autora.

Zarządzeniem Wojewody Śląskiego z dnia 27 lutego 1950 r. w sprawie reorganizacji cechów rzemieślniczych ostatecznie z dniem 1 marca zakończył swoją działalność samodzielny Cech Szewców i Cholewkarzy w Sosnowcu. W wyniku konsolidacji branż powstał Cech Rzemiosł Skórzanych w Sosnowcu skupiający przedstawicieli reprezentujących następujące profesje: cholewkarstwo, kuśnierstwo, mechanictwo ortopedyczne, rękawicznictwo, rymarstwo, szewstwo i szewstwo ortopedyczne^[24].

W wyniku dalszych reorganizacji 1 stycznia 1953 r.^[25] został zlikwidowany, powstały przed niespełna trzema laty, Cech Rzemiosł Skórzanych. Jednocześnie powołano do życia Cech Rzemiosł Różnych w Sosnowcu skupiający w swych szeregach członków poszczególnych sekcji branżowych, w tym sekcji skórzanej, której członkami byli m.in. szewcy i cholewkarze.

---

^[1] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 402.

^[2] Cech szewców w Sosnowcu w 20 rocznicę swego istnienia. “Expres Zagłębia” 1938, nr 40.

^[3] 10-lecie cechu szewców w Sosnowcu. “Expres Zagłębia” 1928, nr 36

^[4] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 408.

^[5] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 402.

^[6] 10-lecie cechu szewców w Sosnowcu. “Expres Zagłębia” 1928, nr 36.

^[7] Jedlińsk: 400-lecie powstania Cechu Szewców Chrześcijańskich “Patronami szewców są święci Kościoła katolickiego i prawosławnego Kryspin i Kryspinian. Według tradycji chrześcijańskiej udali się w połowie III wieku z Rzymu do Galii, gdzie w dzisiejszym Soissons zajmowali się szewstwem i zasłużyli się zarówno szerzeniem chrześcijaństwa, jak i uczynkami dobroczynnymi. Za odmowę wyrzeczenia się wiary chrześcijańskiej skazani zostali przez cesarza Maksymiliana na tortury i śmierć.” https://www.ekai.pl/jedlinsk-lecie-powstania-cechu-szewcow-chrzescijanskich/. Dostęp z dn. 19.10.2021.

^[8] Uroczystość poświęcenia sztandaru Cechu Szewców w Sosnowcu. “Dziennik Zagłębia” 1922, nr 13.

^[9] Uroczystość cechu szewców. “Iskra” 1922, nr 244.

^[10]Uroczystość poświęcenia sztandaru Cechu Szewców w Sosnowcu. “Dziennik Zagłębia” 1922, nr 13.

^[11]10-lecie cechu szewców w Sosnowcu.  “Expres Zagłębia” 1928, nr 36.

^[12]Ku czci 110-ej rocznicy śmierci płk. Kilińskiego.  “Expres Zagłębia” 1929, nr 34.

^[13] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 408.

^[14]Uroczystość cechu szewców i cholewkarzy w Sosnowcu. “Expres Zagłębia” 1931, nr 292.

^[15] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 408.

^[16]Cech szewców w Sosnowcu w 20 rocznicę swego istnienia.  “Expres Zagłębia” 1938, nr 40.

^[17] Z uroczystości cechu szewców w Sosnowcu. “Expres Zagłębia” 1935, nr 313.

^[18] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 402.

^[19] Nowe władze Cechu SZEWCÓW I CHOLEWKARZY CHRZEŚCIJAN. “Kurjer Zachodni »Iskra«“ 1937, nr○10.

^[20] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 408.

^[21]Udział Rzemiosła w subskrybowaniu POP i ofiary FON.  “Rzemieślnik Ziemi Kieleckiej” 1939, nr 10.

^[22] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 408.

^[23] Księga pamiątkowa rzemiosła wydana z okazji 25-lecia Izby Rzemieślniczej w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, Katowice 1948, s. 402, 403.

^[24]Zarządzenie Wojewody Śląskiego z dnia 27 lutego 1950 r. w sprawie reorganizacji cechów rzemieślniczych.  “Śląski Dziennik Wojewódzki” 1950, nr 7 poz. 102.

^[25]  HISTORIA. http://www.cechpabianice.pl/dzialalnosc.html. Dostęp z dn. 21.10.2021.